ایلنا: خشکسالی و فرونشست تبدیل به تهدید بزرگ و غولی بی‌شاخ و دم شده که هر لحظه ممکن است بخشی از زمین را ببلعد. با این حال، مسئولان هنوز نتوانسته‌اند از الگوی موفق و روشن مدیریت آب در گذشته بهره‌ای ببرند. از سال ۱۳۴۰ تا ۱۳۵۵ دست کم ۵۰ هزار حلقه چاه آب در ایران حفر شده است و از سال ۱۳۵۵ تا دهه ۶۰ حفر چاه‌ها به دوبرابر این تعداد رسیده است. در این میان هر چه میزان آب به لایه‌های پایین‌تر می‌رود قنات‌های بیشتری خشک می‌شوند.
متخصصان قنات معتقدند، پیشینه کاریز و قنات‌های ایران به ۳ هزار سال هم می‌رسد و گواه این ادعا، آثار به‌جا مانده از قنات‌های کهن در داخل قلعه‌های باستانی و مسکونی است. با این حال، ایران هنوز نتوانسته از این الگوی دقیق، مهندسی شده و مطابق با اقلیم ایران در مدیریت آب بهره بگیرد.
«محمد برشان» مدیر مرکز قنات استان کرمان معتقد است، در طول ۳۰ قرن گذشته، با اینکه قنات‌ها بخش عمده‌ای از نیازهای آبی ایران را تامین می‌کردند همواره حافظ تعادل بیلان آبی در سفره‌های آب زیرزمینی بوده‌اند و هیچگاه این موازنه را برهم نزده‌اند. درحقیقت نوسانات آبدهی قنات‌ها در دوره‌های ترسالی و خشکسالی عامل اصلی حفظ این توازن بوده است.
عمان با ۳ هزار رشته قنات پیشرو در احیاء و گردشگری قنات
مدیر مرکز قنات استان کرمان که پژوهش‌های گسترده‌ای بر قنات‌های کشور دارد با اشاره به عوامل نابودی قنات‌ها در ۵۰ سال اخیر می‌گوید: ۵۰ سال پیش، دست‌کم ۷۰ هزار قنات در ایران وجود داشت که درحال‌حاضر از این تعداد قنات، ۳۴ هزار رشته قنات باقی مانده است. هر چند همین تعداد قنات هنوز هم ایران را در صدر کشورهای جهان نشانده و کشور عمان با داشتن ۳ هزار رشته قنات در رتبه دوم این جدول قرار گرفته است. اما نمی‌توان کتمان کرد که کشور عمان با ۱۲ برابر کمتر از ایران در داشتن قنات به لحاظ احیا و گردشگری قنات در جهان رتبه نخست را دارد.
او می‌گوید: کشور عمان در حفظ قنات‌های خود بسیار موفق عمل کرد. چون دولت هیچ دخالتی در امور قنات‌ها ندارد. چاه‌های عمیق حفر نکردند و حریم قنات‌ها را به‌خوبی حفظ کرده اند.
برشان با تاکید بر اینکه یکی از بزرگترین مشکلات ایران در حفاظت از قنات‌ها، حفظ نشدن حریم آن‌هاست. به ایلنا گفت: یکی از بزرگترین مشکلات ما این است که حریم قنات‌ها حفظ نمی‌شود و قنات‌های ایرانی در تمام نقاط مورد دستبرد مسئولان دولتی و شرکت‌های مختلف و افراد ذینفع قرار گرفته‌اند. این درحالی است که خراسان جنوبی با داشتن ۶ هزار رشته قنات در رتبه اول شهرهای ایران است و خراسان رضوی در رتبه دوم و پس از آن یزد، سمنان، اصفهان، کرمان، بلوچستان و فارس قرار دارند. خوزستان و ایلام هم کمترین تعداد قنات‌های کشور را دارند.
این متخصص قنات‌های ایرانی معتقد است، از بین رفتن قنات‌ها، نابودی یک شیوه استحصال آب و یا یک نوع از انواع بهره‌برداری از منابع آب نیست، بلکه نابودی و محو یک فرهنگ است که لازم است با مشارکت‌های مردمی برای نجات قنات‌های باقی مانده از خطر نابودی تلاش کنیم و برای احیای قنات‌های متروکه چاره‌ای بیندیشیم.
ایران دارای عجیب‌ترین، طولانی‌ترین و قدیمی‌ترین قنات‌ها در جهان است و به‌همین دلیل یونسکو در سال ۱۳۹۵ تعداد ۱۱ قنات ایرانی را به عنوان شاهکار مهندسی در مدیریت منابع آب در فهرست جهانی یونسکو به عنوان بیستمین اثر جهانی ایران به ثبت رساند.
برشان گفت: قنات‌های ایران بیش از آنکه موضوع مربوط به جغرافیای ایران باشد، مربوط به تاریخ و میراث فرهنگی ایران می‌شود. بنابراین آنچه که متعلق به تاریخ است باید حفظ شود.
او افزود: درخصوص حفاظت از قنات‌های ایرانی که در نیم قرن اخیر از بین رفته‌اند، در مرحله نخست باید آسیب‌شناسی صورت بگیرد. چرا که قنات هر منطقه با مناطق دیگر به لحاظ نوع زمین، نوع خاک، شیب زمین و آوردهای قنات و منبع تامین آب قنات متفاوت است.
این متخصص قنات تاکید کرد: درحال‌حاضر چند نوع قنات در ایران وجود دارد که شامل قنات‌های دشت، کوهستان و رودخانه و ترکیبی از سه نوع قنات است. بنابراین هر قنات آسیب‌شناسی خاص خود را می‌طلبد. با این حال درشرایط فعلی عوامل بسیاری باعث خشکیدگی قنات‌ها می‌شود که مهمترین آن تغییر اقلیم و خشکسالی‌های متمادی و پس از آن حفر چاه‌های عمیق وعدم رسیدگی به قنات‌های ایران است.
او در پاسخ به این پرسش که هم‌اکنون وضعیت قنات‌های ایران به‌چه صورت است؟ ادامه داد: نمی‌توان پیش‌بینی و مقایسه کرد که قنات‌ها در چه شرایط مشخصی به‌سر می‌برند چراکه هیچ قناتی را نمی‌توان با قنات دیگر مقایسه کرد. قنات همانند یک موجود زنده است، مثل انسان. وقتی یک قنات خشک می‌شود گواهی فوت برای آن صادر می‌شود. بنابراین نمی‌توان با قاطعیت اعلام کرد که کدام قنات‌ها از چه مشکلاتی برخوردارند. چراکه در مرحله اول باید آسیب‌شناسی صورت بگیرد، شرایط منطقه‌ای ارزیابی شود و بعد از به ارائه راه‌حل پرداخت.
برشان افزود: طبق قانون اساسی وزارت نیرو متولی اصلی آب است. اما می‌بینیم عملا در این زمینه مسئولیت خاصی ندارد. بنابراین تقاضای ما از دولت این است که در موضوع قنات‌ها دخالت و سرمایه‌گذاری نکند. چون پروژه جابجایی قنات‌ها آسیبی به قنات‌های ایران زده است که تاریخ هرگز ما را نخواهد بخشید. بالعکس مشارکت مردمی است که قنات‌های ایران را حفظ می‌کند.
او در پاسخ به اینکه در شرایط فعلی چگونه می‌توان به احیای قنات‌های ایران پرداخت؟ تاکید کرد: قنات‌های ایران بیش از آنکه دچار فرونشست شوند دچار فروچاله شده‌اند. فرونشست مرگ زمین است. بنابراین در شرایطی که قنات‌ها با کاهش آب‌های زیرزمینی و حفر چاه‌ها مواجه هستند لازم است که بیشتر مورد حفاظت قرار بگیرند. چراکه قنات‌های ایرانی یک الگوی دیرینه و تاریخی در مدیریت و مهندسی آب هستند که با توجه به هزینه‌های گزاف حفر دوباه آن‌ها، نیاز است که همین تعداد قنات باقی مانده حفظ شود.
